Za nami premiera Nie czas umierać – najnowszego filmu z Jamesem Bondem. 007 od zawsze pije luksusowo i dużo (według wielu – za dużo), ale dlaczego to robi? Oto jest pytanie!

Zaczęto je stawiać dopiero niedawno, ale najprostsze z odpowiedzi („bo lubi”, „bo tacy byli faceci w czasach, w których go stworzono”) już przestały nas zadowalać. Do Bonda dobrali się literaccy strukturaliści, historycy i antropolodzy kultury, a nawet spece od uzależnień. Dobrałem się i ja, gdyż – jak powiada Koźma Prutkow – „każdy jeden krawiec ma swój własny pogląd na sztukę”.

Kawaler, nerwus, pedant

Zapominanie o tym, że filmowy Bond ma literacki pierwowzór, jest dość powszechne, zwłaszcza w Polsce. W PRL-u i książek, i filmów o najlepszym agencie świata zakazano. Kiedy już było wolno, zaczęło się od kaset wideo i kinowej premiery Licencji na zabijanie w 1990 roku. Książki wlokły się w ogonie tej rewolucji: na (prawie) pełną edycję dzieł Iana Fleminga spod jednej translatorskiej ręki trzeba było czekać aż do 2008 roku – wypuściło ją Przedsiębiorstwo Wydawnicze Rzeczpospolita w tłumaczeniu i z komentarzami Roberta Stillera, fachowca nie tylko od literackich przekładów (Nabokov, Burgess), lecz także wojska, szpiegostwa, broni i tematów pokrewnych – by wspomnieć choćby jego tłumaczenia Ze śmiertelnego zimna Johna le Carrégo, czy Okrętu II Buchheima.

Wskutek tego w potocznej świadomości funkcjonuje głównie Bond celuloidowy, a nie papierowy. To zaś przekłada się na recepcję postaci. W filmach 007 pije eleganckie trunki głównie z przyczyn służbowych, gdyż jego przeciwnicy obracają się w luksusowym świecie – Bond musi robić to, co oni, żeby nie wzbudzać podejrzeń. W książkach jest to bardziej skomplikowane, bo James ma psychikę, na którą w akcyjniakach zwyczajnie brak czasu.

Operacja Piorun zaczyna się sceną przeraźliwego kaca naszego protagonisty, który poprzedniego wieczoru wypił 11 whisky z sodą i w związku z tym głupio grał w brydża, co zaowocowało utratą 100 funtów i pretensjami od karcianego partnera. Potem (jak to zwykle na kacu) jest tylko gorzej. M, zwierzchnik 007, wzywa go i przedkłada mu raport z badań medycznych: „Jeżeli [Bonda] nie pochłaniają wyczerpujące obowiązki – czytamy – badany codziennie spożywa przeciętnie około pół butelki alkoholu objętości trzech czwartych litra o mocy 30‒35 proc. (…) Wypala też 60 [sic!] papierosów dziennie, z bałkańskiego tytoniu, o wyższej zawartości nikotyny niż inne”. Agent ma w związku z tym ciśnienie „nieco podwyższone” (160/90 – dziś już za 140/90 dostaje się surową reprymendę od kardiologa) i bóle mięśniowe”. Pacjent głupio tłumaczy się szefowi, że owe bóle to od golfa („człowiek się spoci, a potem siedzi w przeciągu”), a picie od bezczynności z braku misji – z Moonrakera dowiadujemy się, że tylko „2‒3 razy do roku trafiało się jakieś zadanie wymagające jego szczególnych umiejętności”, a resztę czasu spędzał na szkoleniach i czytaniu raportów. Do sekretarki M, panny Moneypenny mówi: „Po prostu wolę umrzeć z przepicia niżeli z pragnienia. A co do papierosów, to naprawdę tylko dlatego, że nie wiem, co zrobić z rękoma”. M nie łapie takich dowcipów, tym bardziej że raport grzmi: „[Badany] nie przyjmuje sugestii, że nadużywanie tego rodzaju nie zapobiega na- pięciom wynikającym z jego zawodu i prowadzić może jedynie do stanu zatrucia, powodującego w końcu obniżenie jego sprawności w wykonywaniu obowiązków służbowych”. Zwierzchnik się wkurza i wysyła 007 do zakładu leczniczego Shrublands niejakiego Joshuy Weina, gdzie alkohol jest zakazany, a za smakołyk robi np. „wiąz odsłodowiony na ślisko”; jedyną używką pozostaje brązowy cukier, który kuracjusze na pociechę żrą garściami.

Bond po opuszczeniu kliniki czuje się świetnie, ale nabiera obaw, że skoro zaczyna mu się to podobać, widocznie traci męskość (a więc kompleksik!). Jego szkocka gospodyni May ze łzami w oczach ubolewa, że jej chlebodawca „przestał być sobą”, a Moneypenny konstatuje w rozmowie z biurową koleżanką, że „dla mężczyzn najlepsza jest jednak kuracja szampanem. Robią się od tego okropni, ale tak po ludzku. Jak zaczynają się robić na bosko, dopiero nie można z nimi wytrzymać”. I wszystko wraca do normy.

W powieściowym Goldfingerze chodzi już o problemy egzystencjalne, może nie na miarę Bergmana, ale jednak. Wychylone na lotnisku w Miami dwa podwójne bourbony skłaniają twardziela do rozmyślań o życiu i śmierci: zaczyna podejrzewać, że zabity przez niego kantem dłoni złoczyńca miał jednak jakąś duszę. Kiedy alkohol rozpełza się po mózgu, jest już prawie pewien, że „to coś, co uszło z parszywego meksykańskiego bandziora, było czymś większym niż cały Meksyk”. W tej chwili odwołują lot do Londynu i Bond, który „nie upił się ani razu od lat”,postanawia z premedytacją to zrobić („Za dużo napięcia, za dużo wspomnień” – komentuje narrator).

Vesper Lynd jest bohaterką pierwszej powieści Casino Royale i filmu pod tym samym tytułem z 2006. Agentką MI6, zdrajczynią, dziewczyną Bonda i jego niedoszłą żoną. W książce, podczas pierwszej wspólnej kolacji, James powierza jej pewien sekret. Piją wódkę (no name, bardzo zimną), a potem szampana. Bond wybiera Taittingera 1945, na co sommelier poleca Blanc de Blancs Brut 1943, a 007 łaskawie się godzi: „– Marka nie jest powszechnie znana, ale to chyba najlepszy szampan na świecie – wyjaśnił swojej towarzyszce. Nagle uśmiechnął się, łapiąc się na pretensjonalności ostatniego komentarza. – Musisz mi wybaczyć – powiedział. – Wręcz absurdalną przyjemność sprawia mi komponowanie tego, co jem i piję. (…) To przesadna skrupulatność i starokawalerski zwyczaj, ale kiedy pracuję, zwykle jadam samotnie, a dzięki takim szczegółom posiłki stają się ciekawsze”. Z takim szampanem – bezsprzecznie!

Ciężki luksus, lekki snob

Wspomniałem o strukturalistach. Umberto Eco jest autorem nie tylko Imienia róży, ale też prac teoretycznoliterackich. Jedna z nich nosi tytuł Struktury narracyjne u Fleminga. Eco upatruje sukcesu książek o Bondzie m.in. w tym, że autor stosował w nich tzw. opozycje, czyli podświadomie uwielbiane przez czytelników schematy parowania postaci i wątków, odwołujące się do prastarych mitów. Takimi opozycjami są choćby Miłość – Śmierć, Lojalność – Zdrada, Kobieta – Bond, Bond – M itp. Jedna z nich to Luksus – Wyrzeczenia. Czytelnik uwielbia, gdy Najlepszy Agent Jej Królewskiej Mości sobie folguje, bo przecież za te wszystkie starania ocalenia świata to mu się po prostu należy. A że ocalany jest świat, a nie powiat, to i Luksus musi być na najwyższym poziomie. Zwolennicy biografizmu dodają, że przepych w Bondzie wziął się także po części z wojennej i powojennej biedy Fleminga. Podczas II wojny światowej i długo po niej (do lipca 1954) w Anglii obowiązywała restrykcyjna reglamentacja żywności: dość rzec, że zwykłemu obywatelowi przysługiwało jedno jajko na tydzień, wegetarianom i kobietom w ciąży dwa, a dzieciom i niektórym chorym trzy. Szampana nie uwzględniono. Wystawne jedzenie i trunki musiały się Flemingowi śnić po nocach i całkiem możliwe, że z tych snów przelazły na karty książek. Bond pije więc nie tylko dobrze i drogo, ale też troszkę ostentacyjnie, nawet jeśli nie musi w ten sposób kamuflować się w środowisku bogatych snobów – agent niejako w zastępstwie autora lubi pokazać, że nędza się skończyła i już go stać – i żeby nawet dla tych, co słabo się znają, było to oczywiste. A zatem: jeśli szampan, to nie jakieś butikowe wymysły w rodzaju René Geoffroya, tylko Grandes Marques – w książkach głównie Veuve Clicquot czy wspomniany Taittinger, w filmach – rocznikowy Bollinger i Dom Pérignon. Czyste wódki (w Vodka Martini lub solo) są „polskie albo rosyjskie” (w książkach), a w filmach – modne i powszechnie kojarzone (Stolichnaya, Smirnoff). Z kolorowych: Jim Beam, Metaxa, Courvoisier, The Macallan, Talisker. Stać go praktycznie na wszystko, bo mimo że – jak dowiadujemy się z powieści Goldfinger – zarabiał rocznie tylko 4200 dolarów (w 1959; dziś jakieś 37,4 tys.) – to podczas misji „mógł wydać, ile chciał”. Rzecz jasna kinowe realizacje determinuje product placement, dlatego na ekranie pojawiają się raczej tylko te zapłacone trunki (o których przeważnie bohaterowie nie wspominają ani słowa), a niezapłacone odwrotnie – czasami się o nich mówi, ale bez pokazywania. Na tej zasadzie w Casino Royale i Spectre miga Château Angelus 1982 (w obu przypadkach w wagonie restauracyjnym), a w Tylko dla twoich oczu słyszymy dialog o greckiej roboli – zresztą z dwoma zabawnymi kiksami – ale o tym za chwilę.

Snobizm Jamesa Bonda przejawia się nie tylko w piciu rzeczy dobrze rozpoznawalnych jako posh, lecz także w drobnych narowach – czasami pić musi inaczej niż wszyscy. Najbardziej znanym przykładem jest koktajl Martini, który 007 (często, chociaż nie zawsze) każe przyrządzać wstrząśnięty, niezmieszany i na wódce, nie na tradycyjnym ginie. Skąd się to u niego i u autora wzięło? Vodka Martini w literaturze miksologicznej pojawia się po raz pierwszy w roku 1951 pod nazwą Vodkatini w Bottoms Up Teda Sauciera. Saucier był specem od promocji w nowojorskim hotelu Waldorf-Astoria i obracał się w wykwintnym towarzystwie. Przepis usłyszał od Jerome’a Zerbe’a, fotografa gwiazd w klubach na Manhattanie i redaktora kroniki towarzyskiej w Town and Country. Jest to 45 ml czerwonego Smirnoffa i 15 ml wytrawnego białego wermutu, zmieszane i przybrane twistem ze skórki cytrynowej. U Fleminga Martini z wódką pojawia się po raz pierwszy w końcowej scenie powieści Żyj i pozwól umrzeć. Przyrządza mu je w shakerze Solitaire – wróżka i „przymusowa narzeczona” gangstera Byka, którą Bond wyrywa z jego łap. Dziewczyna mówi, że jeszcze nigdy czegoś takiego nie piła i że w takiej proporcji (wódka – wermut 6:1) to będzie chyba strasznie mocne. Powieść wyszła w 1954 roku, więc autor, pisząc ją, zapewne znał recepturę – albo z Sauciera, albo z pobytu w Nowym Jorku, i na pewno jej nie wymyślił. Tak samo zresztą jak i ginowo-wódczanego koktajlu Vesper z Casino Royale – po raz pierwszy przyrządził go Flemingowi jego przyjaciel i biograf Ivar Bryce, a pisarz nadał mu tylko nazwę: w książce jest to imię ukochanej, pierwotnie chodziło zaś o nieszpory (ang. Vespers). Fleming zasłyszał to określenie u znajomych na Jamajce, którzy ochrzcili tak swego pomysłu koktajl na rumie, świeżych owocach i ziołach – żartobliwa nazwa odnosiła się do pory jego serwowania tuż przed kolacją i wieczornego chrześcijańskiego nabożeństwa z Liturgii Godzin.

Upodobanie Bonda do wódki (koniecznie rosyjskiej lub polskiej) ma uzasadnienie w biografii agenta: z powieści Moonraker dowiadujemy się, że 007 pracował w brytyjskiej ambasadzie w Moskwie pod dyplomatyczną przykrywką i nauczył się od Rosjan pić czystą – m.in. z pieprzem, który jakoby miał neutralizować fuzlowe zanieczyszczenia. Preferowanie wódki, a nie ginu może też mieć powód medyczny. W powieści Goldfinger tytułowy złoczyńca, fachowy chemik i abstynent, ostrzega Bonda przed alkoholem, mówiąc, że zawsze zawiera on śladowe ilości różnych trucizn. Bond odparowuje: „Może dlatego przeszedłem ostatnio na wódkę. Mówiono mi, że bardzo pomaga jej filtrowanie przez węgiel aktywowany”. To samo zresztą ze słynnym wstrząsaniem – wstrząśnięte Martini (które amerykańscy barmani zaczęli przyrządzać już w latach 30. ubiegłego wieku) jest troszkę słabsze niż mieszane, bo podczas szejkowania odrywają się i roztapiają mikroskopijne kawałki lodu. Te wszystkie zabiegi mogą być echem starań samego Fleminga, który przez całe dorosłe życie starał się pić mniej i zdrowiej, ale nie bardzo mu to wychodziło – co przypłacił zawałem serca w wieku zaledwie 56 lat. Częste pisanie o wódce może też mieć źródło w biografii, tym razem jego własnej – kto wie, czy nie wzięło się z jego domniemanej znajomości (romansu?) z Krystyną Skarbek – polską superagentką służącą w brytyjskiej SOE podczas II wojny światowej i uważaną za pierwowzór Vesper Lynd.

W filmach Vodkatini jest nie tylko jednym z głównych atrybutów głównego bohatera (W tajnej służbie Jej Królewskiej Mości serwuje nam ją już w animowanej czołówce, w kieliszku pomalowanym we wzór brytyjskiej flagi), lecz także przedmiotem żartów, nierzadko udanych. W Spectre, w pociągu przemierzającym afrykańską pustynię Bond pyta swą towarzyszkę, doktor Swann, czy zamówić jej drinka. Ona odpowiada, że nie jest pewna, bo po mocnych alkoholach szaleje. Bohaterowie przekomarzają się, flirtują, po czym piękna pani doktor zamawia Vodka Martini dirty, co można przełożyć jako „frywolne”, czy nawet „sprośne”, ale też całkiem niewinnie, bo dirty Martini to wersja z odrobiną zalewy z zielonych oliwek. A w Śmierć nadejdzie jutro 007 przykazuje barmanowi, by włożył do szejkera dużo lodu, „jeśli to oczywiście nie problem”. Oczywiście. Rzecz dzieje się w lodowym pałacu na Islandii.